Caprella equilibra en Caprella scaura: twee nieuwe spookkreeften in Nederland

Detail van de Bruingevlekte spookkreeft, Caprella equilibra, mannetje. Borssele, Nederland, 30-8-2015 (in vitro).

Dit blogbericht is een uitgebreide versie van een bericht op NatureToday van 22 oktober 2017, waarin wordt gemeld dat Nederland twee soorten spookkreeften rijker is geworden. De Bruingevlekte spookkreeft, Caprella equilibra en de Gehoornde spookkreeft, Caprella scaura, werden ontdekt bij de electriciteitscentrale van Borssele. Naar aanleiding daarvan heb ik in een apart bericht (klik hier) een determinatietabel van alle in Nederland voorkomende spookkreeften samengesteld en een voorstel gedaan tot naamgeving van die soorten die nog geen Nederlandse naam hebben.

Summary: Two new species of ghost shrimp were observed in the Netherlands: Caprella equilibra and Caprella scaura. Capella equilibra was observed for the first time on 30 August 2015 at the power plant of Borssele near the Westerschelde. Since 2017 we know for certain a population exists. We ignore a single observation of specimens washed ashore on a buoy in 2006, because they probably originated from the Channel (France or UK). While searching for C. equilibra another new species for the Netherlands was discovered at the same location: Caprella scaura. The recent colonization may have been facilitated by relatively warmer winters and an increase in the number of stepping stones, especially buoys, off the coast.

Bruingevlekte spookkreeft, Caprella equilibra, mannetje. Borssele, Nederland, 30-8-2015 (in vitro).

Inleiding
Foto’s zijn een prachtig medium om soorten op naam te brengen. Maar niet altijd en niet altijd eenvoudig, omdat soortspecifieke kenmerken meestal niet (bewust) gefotografeerd zijn. Zo vond ik op 30 augustus 2015 bij een excursie van de Strandwerkgroep Waterweg-Noord in de afvoergoot van het filter van de koelwaterinlaat van de electriciteitscentrale van Borssele een spookkreeft. Ik heb het (net overleden) dier thuis gefotografeerd en dacht - hoewel niet helemaal overtuigd van de determinatie - dat het ging om het Wandelend geraamte, Caprella linearis. Marco Faasse kon er bij consultatie op dat moment niet meer van maken, omdat op de foto niet alle kenmerken te zien zijn. Op 21 februari 2016 plaatste ik de foto op de Facebookpagina van Stichting ANEMOON.

Een klein jaar later bleek het toch om een andere soort te gaan. Aäron Fabrice van de Belgische Strandwerkgroep had namelijk foto’s van een andere soort gemaakt - met alle kenmerkende details - en die leken sterk op het exemplaar van Borssele. Het bleek in beide gevallen te gaan om Caprella equilibra. Deze soort heeft nog geen Nederlandse naam. Voorgesteld wordt het dier Bruingevlekte spookkreeft te noemen.

Locatie van de afvoergoot van de koelwaterinlaat van Borssele.

Verspreiding van de Bruingevlekte spookkreeft
De Bruingevlekte spookkreeft is oorspronkelijk beschreven van South Carolina aan de Atlantische kust van Noord-Amerika. De soort komt tegenwoordig wereldwijd voor, vooral in warmere zeeën (o.a. McCain 1968). In Europa was deze soort bekend van de Atlantische kust, onder andere van Noorwegen, Zweden, de Britse eilanden en van de Middellandse Zee (McCain, 1968). Deze spookkreeft was wel bekend van de Franse Kanaalkust (Dauvin, 1999), maar van de twee noordelijkste departementen van Frankrijk (Müller, 2004), België en Nederland waren tot voor kort geen populaties bekend.

Op 18 oktober 2003 vond Marco Faasse de Bruingevlekte spookkreeft op een ponton in Duinkerke, niet ver van de grens met België, in het Bassin de Commerce. Op 6 november 2006 werd de soort gevonden tussen het zeewier Asparagopsis armata op een aangespoelde boei op het strand tussen Egmond en Castricum (de Ruijter, 2007), maar aangespoeld zijn ze ten dode opgeschreven. Op 12 november 2007 vond Francis Kerckhof de soort op een boei, afkomstig van een mosselkweekproject voor de kust bij Nieuwpoort en later onder andere op 19 november 2014 op een boei voor de haven van Zeebrugge (Kerckhof, 2016). Daarna volgde de al genoemde vondst op 30 augustus 2015.

Hoewel de laatst genoemde vondst een sterke aanwijzing was voor het voorkomen in Nederland, was het nog geen bewijs: het dier zou in theorie met zeestromingen in de Westerschelde en de koelwaterinlaat van de centrale gekomen kunnen zijn. Op 1 januari 2017 vond Brian Pater echter opnieuw een exemplaar van de Bruingevlekte spookkreeft op dezelfde locatie. Deze vondst haalde op 13 september 2017 de PZC (Provinciale Zeeuwse Courant) en later een bericht bij de NOS. Inmiddels zijn al meerdere exemplaren van het dier in de omgeving van Borssele gevonden; het voorkomen van een populatie bij Borssele staat nu wel vast.

Gehoornde spookkreeft, Caprella scaura, mannetje. Borssele, Nederland, 8-9-2017 (in vitro). Foto: © Marco Faasse

Nog een nieuwe soort: de Gehoornde spookkreeft
Op 21 januari 2017 vond Marco Faasse nog een nieuwe soort bij Borssele: Caprella scaura (Faasse, 2017). Ook dit dier heeft nog geen Nederlandse naam. Voorgesteld wordt het dier Gehoornde spookkreeft te noemen.

Deze vondst bleek de eerste waarneming in Noordwest-Europa te zijn. De Gehoornde spookkreeft is bekend van verscheidene gebieden in de wereld met warm-gematigd zeewater. In 1994 werd deze spookkreeft voor het eerst gevonden in de Middellandse Zee en ze zijn inmiddels ook aangetroffen aan de westkust van Portugal en op de Canarische Eilanden.

Opmars
Wat op een opmars vanuit het zuiden lijkt, kan samenhangen met de relatief milde winters van de laatste jaren. Een andere factor is het ‘stepping-stone’- effect, een makkelijkere verspreiding door de toename van hard substraat in de Noordzee, ook na terugval naar het zuiden na een wat strengere winter. De vraag is of beide soorten zich in de toekomst in Noordwest-Europa veel verder kunnen verspreiden, omdat de watertemperatuur daarvoor waarschijnlijk te laag is.

'Alien' uiterlijk: een 6 mm groot Teringlijdertje, Phtisica marina, mannetje. Zeelandbrug, Nederland, 6-10-2016 (in vitro).

Vorm en biotoop

Spookkreeften zijn minder angstwekkend dan de naam en hun ‘alien’ uiterlijk doen vermoeden: ze worden niet groter dan enkele millimeters tot een paar centimeter. Ze hebben een langgerekte, als het ware uitgemergelde, lichaamsbouw. Vanwege dat uiterlijk zijn verschillende soorten spookkreeften in Nederland van fraaie namen voorzien als hongerlijdertje, teringlijdertje en wandelend geraamte. Ze lijken - ook qua gewoonten - wat op bidsprinkhanen. Spookkreeften houden zich met de achterpootjes vast aan een stevige ondergrond en vangen met de sprieten en schaarpoten allerlei voedsel.

Zoals je ze vaak dicht op elkaar kunt vinden op pontons en andere drijvend materiaal: 

honderden Harige spookkreeften, Caprella mutica. Preekhilpolder, Nederland, 8-8-2015.

Spookkreeften komen vooral voor in ondiep water -  soms in gigantische aantallen - met name op door de mens aangebrachte ondergrond, zoals windmolenpalen, steigers en pontons. Er is dus een grote kans dat ze in havens op scheepswanden terechtkomen en zo naar andere delen van de wereld getransporteerd worden. Zo kwam waarschijnlijk de Harige spookkreeft, Caprella mutica uit Japan en omstreken in 1993 in Nederland terecht. Die soort komt nu in vrijwel alle werelddelen voor en is in Nederland de meest algemene spookkreeft.

Harige spookkreeft, Caprella mutica, mannetje. Deze exoot is de meest algemene spookkreeft van Nederland. Wemeldinge, 3-7-2010.

Determinatie van de twee nieuwe soorten
Je hebt of uitstekende ogen of een loupe nodig (of beide!) om de verschillen tussen de spookkreeften te kunnen onderscheiden.

De Bruingevlekte spookkreeft valt op door een vlekkerige bruine tekening. Het meest typerende kenmerk is een puntige stekel midden tussen de aanhechtingen van beide grote schaarpoten (zwarte pijl op foto onder). In sommige populaties buiten Europa is die stekel kleiner of afwezig. De korte basis van de schaarpoten, korter dan de lengte van het tweede lichaamssegment, is dan een onderscheidend kenmerk (McCain, 1968). Er kan verder een tand aan beide zijden aan de voorzijde van één van de segmenten (de coxa) van de schaarpoten aanwezig zijn (rode pijlen op foto onder), maar het is niet bekend of dit een exclusief kenmerk is.

Kenmerkende stekels op de Bruingevlekte spookkreeft, Caprella equilibra. Nederland (in vitro). Foto: © Marco Faasse

De Gehoornde spookkreeft kenmerkt zich door een scherpe, naar voren staande hoorn op de kop, direct achter het oog (foto onder). 

Detail van de Gehoornde spookkreeft, Caprella scaura, mannetje, met de scherpe, naar voren staande hoorn op de kop. Borssele, Nederland, 8-9-2017 (in vitro). Foto: © Marco Faasse

Determinatie van alle in Nederland gevonden spookkreeften
Voor het determineren van alle in Nederland gevonden spookkreeften kun je onder meer gebruik maken van de volgende publicaties:

• Stock, J.H., 1955. Nederlandse spookkreeftjes. SWG-tabellenserie 14. In de determinatietabel van Stock ontbreken uiteraard de Gehoornde en de Harige spookkreeften als exoten. De Bruingevlekte spookkreeft staat er wel in als 'Nog nooit in Nederland gevonden, doch - althans adventief - te verwachten'.
• Guerra-García, J.M., 2014. Caprellidea. Identification guide to British caprellids. In deze uitstekende tabel van (alleen) de Caprellidae staat de Gedoornde spookkreeft niet, maar de Harige en Gedoornde wel (klik hier om de tabel als PDF te downloaden). 
• Moorsel, G.W.N.M. van, M.A. Faasse & W. Lengkeek (2014). Het spookkreeftje Caprella tuberculata Guérin, 1836 op een wrak in Nederland. Het Zeepaard. Hierin staat een determinatietabel voor de vier soorten spookkreeften die tot en met 2014 autochtoon voorkomend in Nederlandse wateren waren aangetroffen (klik hier om de tabel als PDF te downloaden).
• In een apart blogbericht heb ik een eenvoudige determinatietabel van alle in Nederland gevonden spookkreeften gemaakt. Ga naar het vorige bericht of klik hier.

Dankwoord
Dank aan Marco Faasse voor alle hulp bij o.a. de determinatie en voor zijn foto’s, Aäron Fabrice voor zijn commentaar op de foto in het Facebookbericht en de aanzet tot verdere zoektochten, David Fenwick voor het beschikbaar stellen van een aantal foto's, Brian Pater voor het melden van zijn waarneming en Rien de Ruiter voor het aanleveren van de gegevens uit het CS van de Strandwerkgemeenschap.

Literatuur en weblinks

• Barnes, R.D., 1968. Invertebrate zoology. 
• Bate, C.S. & J.O. Westwood, 1868. A history of the British sessile-eyed Crustacea Vol. II. John van Voorst, London.
• Calman, W. T., 1911. Life of Crustacea, New York, the MacMillan Company. Klik hier.
• Dauvin J.-C., 1999. Mise àjour de la liste des espèces d’amphipodes (Crustacea: Peracarida) présents en Manche. Cahiers de Biologie Marine 40, 165–183.
• Faasse, M.A., 2017. The first record of the skeleton shrimp Caprella scaura in northwestern Europe (Crustacea: Amphipoda). Nederlandse Faunistische Mededelingen 48: 75-78.
• Fenwick, D. Aphotomarine. Caprella cf. acanthifera, C. penantis & C. tuberculata (afbeeldingen). Klik hier.
• Guerra-Garcıa, J.M., 2006. Caprella penantis Leach, 1814 and Caprella dilatata Kroyer, 1843 (Crustacea: Amphipoda) from the Strait of Gibraltar: a molecular approach to explore intra- and interspecific variation. Marine Biology Research, 2006; 2: 100􏰀108. Klik hier om PDF te downloaden.
• Guerra-García, J.M., 2014. Caprellidea. Identification guide to British caprellids. NMBAQC workshop 2012, 17 pp. Klik hier om PDF te downloaden. 
• Hayward, P.J. and J.S. Ryland, 2017. Handbook of the Marine Fauna of North-West Europe.
• Hillewaert, H. Wikipedia - Hongerlijdertje - Pariambus typicus (afbeeldingen). Klik hier.
• Kerckhof, F., 2016. Waarnemingen van het spookkreeftje Caprella equilibra Say, 1818 van de Belgische kust. De Strandvlo 36(4): 116-122.
• McCain, J.C., 1968. The Caprellidae (Crustacea: Amphipoda) of the Western North Atlantic. Bulletin United States National Museum 278: 1-145.
• Moorsel, G.W.N.M. van, M.A. Faasse & W. Lengkeek (2014). Het spookkreeftje Caprella tuberculata Guérin, 1836 op een wrak in Nederland. Het Zeepaard 74(2): 24-28. Klik hier om PDF te downloaden. 
• Müller, Y., 2004. Faune et flore du Nord, Pas de Calais et de la Belgique, inventaire. Commision Régionale de Biologie Region Nord Pas de Calais, France, 307 pp.
• Nederlands Soortenregister, 2017. Melding op website. Klik hier.
• NOS, 2017. Vier millimeter groot, maar Nederland heeft er een nieuw diertje bij. Klik hier.
• Otten, M.J., 2016. Melding op Facebook 21-2-2016 met commentaar Aäron Fabrice. Klik hier.
• PZC, 2017. Spookkreeft ontdekt bij Borssele. Klik hier. 
• Ruijter, R. de, 2007. Het CS-verslag. Het Zeepaard 67(1): 2-6.
• Sars, G. O., 1895. An account of the Crustacea of Norway, with short descriptions and figures of all the species. Klik hier.
• Stock, J.H., 1955. Nederlandse spookkreeftjes. SWG-tabellenserie 14. KNNV & NJN, 12 pp.